14/07/2019
Μια μεταφράστρια performer!
Οι μεταφραστές λογοτεχνίας είναι σίγουρο πως αφήνουν τα σημάδια τους. Σημάδια που αποτυπώνουν τον δικό τους τρόπο πρόσληψης και ερμηνείας ενός πρωτότυπου κειμένου, αλλά και σημάδια που ο αναγνώστης από την άλλη πλευρά θα αναγνωρίσει και θα αποφασίσει αν θα δείξει ή όχι την εμπιστοσύνη -ενίοτε και τον θαυμασμό του. Ακολουθούν οχτώ ερωτήσεις σε μια ξεχωριστή μεταφράστρια, με σκοπό να πάρουμε μια γεύση από μεταφρασμένη λογοτεχνία μέσα από την προσωπική της εμπειρία. Είναι η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, μια μεταφράστρια performer, που δεν μένει απλώς στο γραφείο της μεταφράζοντας, αλλά συμμετέχει και διοργανώνει εργαστήρια συλλογικής μετάφρασης, έχει ενεργό ρόλο σε εκδηλώσεις σχετικές με το βιβλίο, προλογίζει και συντονίζει ομιλίες, ημερίδες και συνέδρια και έχει μια έντονη παρουσία στα μεταφραστικά και λογοτεχνικά πράγματα. Μεταξύ άλλων η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη μας έχει μεταφράσει στα ελληνικά συγγραφείς όπως: Sánchez Vegara, Mantalbán, Gutiérrez, Neuman, Jiménez κ.α. Αναζητώντας κανείς τη δουλειά της θα βρει έναν μακρύ κατάλογο βιβλίων που μετέφρασε και μας παρέδωσε στα ελληνικά. Καθώς αυτός ο κατάλογος μεγαλώνει, έχουμε την ευκαιρία να τη γνωρίσουμε λίγο καλύτερα.
1. Κλεοπάτρα, θέλω σε μια μόνο πρόταση να μου πεις τι είναι η μετάφραση για σένα.
Θα έλεγα ότι μετάφραση για μένα είναι μια σκληρή αναμέτρηση με τη γλώσσα και με τον εαυτό μου, είναι μια γλυκιά βάσανος.
2. Και τι είναι λογοτεχνία;
Είναι αυτή η μαγική μαγειρική τέχνη που κάνει συγγραφείς και ποιητές να ανακατεύουν τα ίδια πάντα υλικά, τις λέξεις, για να μας χαρίσουν κάθε φορά ξεχωριστά εδέσματα με ιδιότυπες γεύσεις και νέους τρόπους να βλέπουμε και να προσεγγίζουμε τη ζωή και τους ανθρώπους.
3. Πώς προέκυψε η μετάφραση λογοτεχνίας από τα ισπανικά; Εννοώ, γιατί μεταφράζεις «τεχνικά» κείμενα από τα αγγλικά και τα γαλλικά, ενώ λογοτεχνία από ισπανικά; Έχει να κάνει με τις γλώσσες, τις αντίστοιχες λογοτεχνίες, είναι προσωπική επιλογή ή απλώς μια συγκυρία;
Μάλλον πρόκειται για συγκυρία. Γαλλικά και αγγλικά ήταν οι πρώτες γλώσσες που έμαθα, ξεκινώντας με τα γαλλικά, παράλληλα με το σχολείο, στην πρώτη δημοτικού (λόγω μητέρας αποφοίτου της γαλλικής φιλολογίας που θεωρούσε ήδη από τότε ότι η γνώση ξένων γλωσσών είναι ισχυρό προσόν). Με αυτές τις γλώσσες μπήκα στο πανεπιστήμιο και σε αυτές διδάχτηκα και δοκιμάστηκα στην επιστήμη και τις τεχνικές της μετάφρασης. Άρχισα να μαθαίνω ισπανικά ως φοιτήτρια στην Κέρκυρα, και πάλι χάρη στους γονείς-χορηγούς, που ενώ εγώ ζήτησα «επιχορήγηση» για να μάθω ιταλικά, εκείνοι αντιπρότειναν τα ισπανικά, μιας και μιλιούνται και σε όλη σχεδόν τη Λατινική Αμερική, εκτός από την Ισπανία. Ξεκίνησα λοιπόν μαθήματα με μια καταπληκτική δασκάλα, ελληνίδα μεγαλωμένη στην Αργεντική, η οποία από τις αρχές μας έβαζε να διαβάζουμε διηγήματα του Κορτάσαρ και της Αλιέντε, μεταξύ άλλων. Την ίδια περίοδο ανακάλυψα και τον μαγικό ρεαλισμό που πολύ με συγκίνησε. Κάπως έτσι φυτεύτηκαν οι ρίζες. Όταν, λοιπόν, άρχισα να εργάζομαι, ξεκίνησα όπως οι περισσότεροι συνάδελφοι σε ένα μεταφραστικό γραφείο, μεταφράζοντας αυτό που λέμε «τεχνικά κείμενα» από τα αγγλικά (και σπανιότερα από τα γαλλικά). Όμως τα ισπανικά τα αγαπούσα, τα αγαπούσα πολύ (και την Ισπανία επίσης, γιατί είχε μεσολαβήσει και ένα εξάμηνο στη Σαλαμάνκα ως φοιτήτρια Erasmus). Έτσι λοιπόν, συνέχισα τη σπουδή των ισπανικών παρακολουθώντας μαθήματα μετάφρασης κι έτσι γνώρισα έναν σπουδαίο δάσκαλο, τον Νίκο Πρατσίνη. Με την καθοδήγησή του μεταφράσαμε ομαδικά τον Αλφανουί του Ραφαέλ Σάντσεθ Φερλόσιο, η πρώτη συλλογική μετάφραση στην Ελλάδα που βραβεύτηκε (!) και μετά από αυτό μου δόθηκε η ευκαιρία να κάνω ένα πρώτο δοκιμαστικό για μετάφραση λογοτεχνίας από τα ισπανικά στις εκδόσεις Μεταίχμιο, το δοκιμαστικό τους άρεσε, και έτσι ανέλαβα το πρώτο μου βιβλίο, που έφερε όλα τα επόμενα.
4. Τον τελευταίο καιρό μεταφράζεις παιδική λογοτεχνία. Πώς είναι να μεταφράζεις για παιδιά;
Τέλειο! Είχα τη χαρά να μεταφράσω μια σειρά πέντε βιβλίων γεμάτα απίθανες βιβλιοφιλικές περιπέτειες τα οποία πραγματικά απόλαυσα! Αλλά μην φανταστείτε ότι τα παιδικά βιβλία είναι εύκολα και η μετάφρασή τους παιχνιδάκι, γιατί αυτό είναι μια απλούστευση που δεν ισχύει. Η λογοτεχνία για παιδιά απαιτεί την ίδια προσοχή και τον ίδιο σεβασμό στο πρωτότυπο όπως και κάθε άλλη μετάφραση. Απλώς, παράλληλα, μπορεί να έχεις την τύχη παλεύεις με δράκους και καουμπόηδες, έχοντας στο πλευρό σου τον Δον Κιχώτη ή την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων ή τη χαρά να σκαρώνεις στιχάκια για τη ζωή της Τζέιν Γκούντολ και της Σιμόν ντε Μποβουάρ!
5. Ποια είναι η θέση και ο ρόλος του μεταφραστή λογοτεχνίας στην σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα;
Έχω την αίσθηση ότι ο ρόλος του μεταφραστή λογοτεχνίας αρχίζει να γίνεται πιο εμφανής και αναγνωρίσιμος και αυτό νομίζω ότι φανερώνει μεγαλύτερη και ισχυρότερη επαγγελματική συνείδηση άρα και αυτοπεποίθηση για τους μεταφραστές και τις μεταφράστριες που μιλούν για τη δουλειά τους. Τα τελευταία χρόνια βλέπουμε ολοένα και περισσότερες συζητήσεις και παρουσιάσεις μεταφραστών, συνεντεύξεις τους στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, μεταφραστικά συνέδρια και ημερίδες, μεταφραστικά εργαστήρια και συλλογικές μεταφράσεις και αυτό είναι πολύ σημαντικό. Σε αυτό θεωρώ ότι έχουν συμβάλλει πολλοί παράγοντες, μεταξύ των οποίων οι μεταφραστικές σπουδές, η επαφή των μεταφραστών μεταξύ τους μέσω της συμμετοχής τους σε μεταφραστικούς συλλόγους, οι συλλογικές δράσεις και διεκδικήσεις. Η «μεταφραστική αυτοπεποίθηση» (και «κλέβω» τον όρο από τον νεαρό συνάδελφο Δημήτρη Τσιόπλο που τον χρησιμοποίησε σε πρόσφατη ημερίδα με θέμα τη λογοτεχνική μετάφραση στο ΑΠΘ) δεν είναι δεδομένη. Είμαστε ανασφαλή πλάσματα εμείς οι μεταφραστές και τρέμει το φυλλοκάρδι μας μέχρι να δούμε τις διορθώσεις των επιμελητών και των επιμελητριών μας. Κάθε φορά. Δεν διεκδικούμε τη δόξα του συγγραφέα που μεταφράζουμε. Δεν θα υπήρχαμε καν χωρίς τους συγγραφείς, είμαστε άμεσα εξαρτημένοι από εκείνους και χωρίς σεβασμό προς το έργο τους κινδυνεύουμε να μην κάνουμε σωστά τη δουλειά μας. Αλλά πόσα ράφια των βιβλιοθηκών μας θα ήταν άδεια χωρίς τη μεταφρασμένη λογοτεχνία; Και πόσους από τους μεταφραστές και τις μεταφράστριες που κρύβονται στα ράφια της βιβλιοθήκης μας μπορούμε να ονομάσουμε;
6. Ποιες είναι οι μεγαλύτερες δυσκολίες που συναντά ένας μεταφραστής όταν μεταφράζει λογοτεχνία και ποιες είναι οι μεγαλύτερες χαρές του;
Ω, είναι πολλές και διάφορες οι δυσκολίες/προκλήσεις και θέλουν πολλή υπομονή, επιμονή και έρευνα για να ξεπεραστούν. Νομίζω από τις πιο σημαντικές είναι το γεφύρωμα της απόστασης, είτε αυτή είναι χρονική είτε χιλιομετρική. Πώς θα κάνεις να μιλήσει στον σημερινό αναγνώστη ένα έργο που γράφτηκε πριν από 100 χρόνια ή που γράφτηκε σε ένα νησί της Καραϊβικής με τελείως διαφορετικά ήθη και έθιμα; Πώς θα δώσεις κάποιες πληροφορίες που κρίνεις απαραίτητες για μια εντελώς διαφορετική κουλτούρα, περιορίζοντας τις σημειώσεις του μεταφραστή για να μην κουράσουν τον αναγνώστη; Πώς θα μεταφέρεις ένα λογοπαίγνιο; Μια παροιμία χωρίς αντίστοιχη ελληνική; Τις διαφορετικές διαλέκτους που μιλά ένας Ισπανός από τη Θαραγόθα κι ένας ανδαλουσιανός; Κι από την άλλη, πόση ικανοποίηση και χαρά όταν βρίσκεις ΤΗ λύση! Όταν σκεφτείς το έξυπνο λογοπαίγνιο ισοδύναμο του πρωτοτύπου! Ή όταν πάρεις το φρεσκοτυπωμένο βιβλίο στα χέρια σου. Ή όταν διαβάζεις μια κριτική που δείχνει ότι κάποιος αντιλήφθηκε πόση δουλειά έχεις ρίξει. Ή τη στιγμή που μαθητές ενός δημοτικού σχολείου σου ζητάνε να υπογράψεις τα βιβλία τους!
7. Το αγαπημένο σου βιβλίο, απ’ όσα έχεις μεταφράσει;
Δεν μου είναι εύκολο να διαλέξω. Το καθένα έχει τη χάρη του και η μετάφρασή του είναι συνδεδεμένη με άλλη φάση της ζωής μου. Θα διαλέξω το «Ο έρωτας νοστάλγησε την Κούβα», που ήταν η πρώτη γνωριμία με το λογοτεχνικό σύμπαν του Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες και την Κούβα και το πρώτο μυθιστόρημα που μετέφρασα.
8. Και το αγαπημένο σου βιβλίο απ’ όσα έχεις διαβάσει;
"Και με το φως του λύκου επανέρχονται", της Ζυράννας Ζατέλη.
Η Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, σπούδασε μετάφραση στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Μεταφράζει «τεχνικά» κείμενα από τα αγγλικά και τα γαλλικά και λογοτεχνία από τα ισπανικά. Τα τελευταία δε χρόνια ασχολείται και με τη μετάφραση παιδικής λογοτεχνίας. Είναι ιδρυτικό μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Επαγγελματιών Μεταφραστών Πτυχιούχων Ιονίου Πανεπιστημίου (ΠΕΕΜΠΙΠ) και την απασχολεί τόσο η προώθηση των μεταφραστικών σπουδών στην Ελλάδα όσο και το ζήτημα της επαγγελματικής κατοχύρωσης των πτυχιούχων μεταφραστών.
